Bondyrz
BONDYRZ, gm. Adamów, pow. Zamość Wieś położona na zachodnim skraju gminy Adamów, nad rzeką Wieprz, w obrębie Roztocza Środkowego.
Pierwsza wzmianka o miejscowości pochodzi z roku 1620 (B. Czopek 1988, s. 160). W 1670 roku wieś należała Piotra Latyczyńskiego (APL, Ks.GKrasn., nr 11, s. 216-218), a w roku 1788 wieś była już w dobrach adamowskich hrabiego Antoniego Fortunata Tarnowskiego i dzieliła zapewne odtąd ich losy. Antoni Fortunat Tarnowski (zm. 1831 r.), ożeniony z Zuzanną Jełowiecką w 1814 roku podzielił swoje dobra pomiędzy trzech synów: Antoniego, Jan i Feliksa Adamów (i zapewne Bondyrz) trafił wówczas w ręce Feliksa, który w 1827 roku sprzedał majątek bratu Antoniemu za 399 600 złp. Ten ostatni założył dla dóbr odrębną księgę hipoteczną i w roku 1828 wraz z Potoczkiem, Bondyrzem, Szewnią i Trzepiecinami przystąpił do Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego. Po śmierci Antoniego Tarnowskiego w 1840 roku dobra adamowskie przejął jedyny jego syn Jan Chrzciciel Tarnowski. Do 1893 roku Adamów należał do Jana Aleksandra Tarnowskiego, a następnie dobra Adamów i Bondyrz w równych częściach przeszły w ręce jego córek: Natalii z Tarnowskich Tyszkiewicz oraz Marii Tarnowskiej. Według rejestru pomiarowego z 1903 roku Bondyrz należał wraz z folwarkami w Bliżowie, Adamowie, Czarnowodzie i Szewni do dóbr Adamów. Po śmierci Natalii w 1904 roku Maria z Tarnowskich Łosiowa (zm. 1942 r.) została jedyną właścicielką tych dóbr. Łosiowie mieszkali w Piotrowicach pod Lublinem, natomiast w Adamowie przebywał ich syn Adam Andrzej Maria Łoś, który został pełnomocnikiem matki na te dobra. W 1939 roku Adam Łoś jako podporucznik wziął udział w wojnie obronnej i dostał się do niewoli niemieckiej. Został osadzony w Neubrandenburgu. Po śmierci matki w 1942 roku udzielił swemu stryjecznemu bratu Adamowi Łosiowi, synowi Stanisława, całkowitego pełnomocnictwa na posiadane dobra. We wrześniu 1944 roku dobra te przejęto na cele reformy rolnej (D. Kawałko 1982, s. 1-2; W. Bondyra 1993, s. 15).
Spis z 1827 roku notował wieś w powiecie zamojskim i parafii Krasnobród. Liczyła wówczas 66 domów i 452 mieszkańców (Tabela..., t. I, s. 28). W 1840 roku Bondyrz należał do unickiej parafii w Suchowoli (F. Rzemieniuk 1991, s. 216).
W 1885 roku istniał tutaj mały tartak parowy zatrudniający l pracownika. W 1888 powstała fabryka mebli giętych założona przez Wilhelma Gebethnera z Warszawy. Produkowała ona meble składane, letniskowe, salonowe, wojskowe, drabiny itp. W 1906 roku zatrudniała 63 robotników (B.Mikulec 1984, s. 66 i 70).
W 1920 roku folwark tutejszy należał do dóbr adamowskich Witolda Łosia. Według spisu z 1921 roku we wsi było 116 domów i 790 mieszkańców, w tym 19 Żydów i l Ukrainiec, natomiast folwark liczył 3 domy i 95 mieszkańców, wyłącznie Polaków (Skorowidz.....t. IV. s. 126). W 1929 roku Witold i Maria Łosiowie posiadali tutaj 612 ha ziemi. We wsi była fabryka mebli giętych, dwie papiernie i dwa młyny wodne (Ks. Adr. 1929, s. 501). W 1936 roku wybudowano tu kolejny młyn wodny (ZAiBwP, t. 48, s. 3).
Podczas okupacji hitlerowskiej Niemcy zamierzali 29/30 czerwca 1943 roku wysiedlić wieś, lecz mieszkańcy w porę ostrzeżeni zdołali uciec w lasy. 20 czerwca 1944 roku żandarmeria zastrzeliła 3 mieszkańców wsi (Biuletyn GKBZHwP, t. IX, s. 252).
W latach 1948-49 wybudowano w Bondyrzu drewniany kościółek p.w. Opatrzności Bożej, według projektu inż. Adama Klimka. Jest to kościół drewniany, jednonawowy, w stylu zakopiańskim, szalowany. Przy prezbiterium mieści się zakrystia, a nad nawą wieżyczka na sygnaturkę. Obok kościoła znajduje się drewniana dzwonnica z 1971 roku. Kościół wyświęcił w 1951 roku biskup Piotr Kałwa. 30 września 1975 roku biskup lubelski Bolesław Pylak erygował w Bondyrzu parafię rzymskokatolicką (M. Zahajkiewicz 1985, s. 393), a około 1978 roku założono cmentarz grzebalny o powierzchni 0,55 ha (D. Kawałko 1994, s. 13).
Leksykon historyczny miejscowości dawnego województwa zamojskiego
Józef Niedźwiedź Wydanie pierwsze Zamość 2003
