Suchowola
SUCHOWOLA, gm. Adamów, pow. Zamość
Wieś położona na południowo-wschodnim skraju gminy Adamów, w obrębie Roztocza.
Miejscowość od początku istnienia wchodziła w skład włości szczebrzeskiej, którą w 1377 roku od króla Ludwika węgierskiego otrzymał Dymitr z Goraja herbu Korczak. W 1398 roku dobra te przypadły w spadku bratankom Dymitra, synom Iwonii z Klecia (M. Stankowa 1975, s. 24). Wieś powstała zapewne na pocz. XV wieku, gdyż w 1398 roku nie była jeszcze wymieniona. Natomiast w latach 1405-1435 doszło do podziału włości szczebrzeskiej i Suchą Wolę wraz z sąsiednimi wsiami: Lipskiem, Lipską Wolą, Białą Wolą, częścią Wieprzca i Szewnią otrzymał Mikołaj, który od swoich włości przybrał nazwisko Lipski (A. Boniecki, t. XIV, s. 336). Rejestr poborowy notował w Suchowoli w 1564 roku 10 łanów użytków, 5 zagrodników bez ziemi i cerkiew (A. Jabłonowski 1902, s. 199).
Po Mikołaju Lipskim wieś odziedziczył Jan, a później jego syn Stanisław Lipski, żonaty pierwszy raz z Barbarą z Udryckich i po raz drugi z Sienieńską. W 1577 roku ich synowie Mikołaj i Jan dopełnili działu dóbr: Lipska, Woli Lipskiej, Szewni, Suchej Woli, Hruszki, Hutek, Krasnobrodu, Nowosiółek i Żniatyna (A. Boniecki, t. XIV, s. 336-337). Lipsko i Suchowolę otrzymał wówczas Jan Lipski (A. Tarnawski 1935, s. 80). W 2 pół. XVII wieku wieś weszła w skład dóbr Krasnobród, najpierw w posiadaniu Jana Stanisława Tarnowskiego, a następnie jego syna Dominika i wnuka Aleksandra. Przed 1764 rokiem dobra Krasnobród złożone z miasta Krasnobrodu i wsi: Jacnia, Hucisko, Huta Stara, Rachodoszcze, Suchowola, Szewnia, Adamów, Potoczek, Bondyrz, Trzepieciny, Husiny, Wólka Husińska, Huta, Maydanek [Majdan Mały], Potok i Bliżów należały do Kajetana Tarnowskiego, syna Aleksandra, po którym w 1764 roku majątek odziedziczył Antoni Fortunat Tarnowski, żonaty z Zuzanną Iłowiecką (APZ, Akta hipoteki Krasnobród; E. Sęczys 2000, s. 712). W 1823 roku dobra te odziedziczył po ojcu Feliks Tarnowski. Jednak drugi z synów Antoniego - Jan Tarnowski, który uważał się za skrzywdzonego podczas podziału dóbr dochodził sprawiedliwości na drodze sądowej. Po jego śmierci jego dwóch synów: Jan Teodozjusz i Kazimierz Zachariasz otrzymali sądownie dobra krasnobrodzkie na własność, a w 1874 roku jedynym ich właścicielem został Jan Teodozjusz Tarnowski, ożeniony z Izabelą Prażmowską (APZ, Akta hipoteki Krasnobród).
Pierwsza wzmianka o cerkwi w Suchowoli pochodzi z roku 1531. Notują ją źródła przez resztę XVI i pocz. XVII wieku (A. Gil 1999, s. 235). W 1759 roku istniała tu drewniana cerkiew parafialna p. w. św. Jerzego Męczennika, która należała do dekanatu szczebrzeszyńskiego (W. Kołbuk 1998, s. 303). W 1840 roku w skład unickiej parafii wchodziły: Suchowola, Feliksówka, Rachodoszcze, Bożawola, Hutków, Hutki, Kaczórki, Krasnobród, Ruskie [Dominikanówka] i Bondyrz. Liczyła ona wtedy 259 parafian (F. Rzemieniuk 1991, s. 205). W 1852 roku wybudowano w Suchowoli następną cerkiew drewnianą, odrestaurowaną w 1868 roku kosztem rządu (SGKP, wypisy, s. 368).
Spis z 1827 roku notował wieś w powiecie zamojskim i parafii Suchowola (unickiej). Liczyła wówczas 88 domów i 550 mieszkańców (Tabela...., t. II, s. 207). W l pół. XIX wieku istniała tu karczma, która w 1845 roku uzyskała patent na dalszy handel alkoholem. Wówczas wieś należała do gminy Krasnobród (DzUGL, 1845 r., s. 687), we władaniu hr. Tarnowskich.
Pod koniec XIX wieku dobra Suchowola wraz z Hutkowem były własnością T. Niewiarowskiego. W 1880 roku tutejszy folwark wraz z Hutkowem liczył 2450 mórg, w tym 1858 mórg lasu i 385 mórg łąk. W tym czasie powstała na obszarze dworskim kolonia złożona z 79 domów i 900 mórg ziemi. Wieś liczyła 4 domy dworskie i 133 włościańskich oraz 985 mieszkańców, w tym 566 katolików, 393 prawosławnych i 10 Żydów. Włościanie posiadali 1881 mórg ziemi (SGKP, wypisy, s. 368).
W roku 1905 doszło do zaburzeń w dobrach Suchowola na tle serwitutowym (J. Jachymek, A. Koprukowniak, J. Marszałek 1980, s. 44).
W 1915 roku właścicielem majątku był Jerzy Zdziechowski, do którego po spaleniu dworu w Krasnobrodzie przeniósł się Kazimierz Fudakowski(J. Korga2001,s. 219).
W 1919 roku biskup lubelski Marian Fulman erygował w Suchowoli parafię rzymskokatolicką p.w. Przemienienia Pańskiego. Początkowo na kościół wyświęcono dawną cerkiew unicką (od 1875 prawosławną), rekoncyliowaną w 1919 roku na kościół katolicki, a w 1938 roku rozebraną. W latach 1934-38 wybudowano w Suchowoli nowy, murowany kościół, częściowo zniszczony podczas II wojny światowej. Po wojnie był remontowany. Jest to ceglana budowla trzynawowa, z zakrystią przy prezbiterium. Na frontonie kościoła znajduje się wieża z kruchtą w przyziemiu (M. Zahajkiewicz 1985,5.401-402).
W okresie międzywojennym istniała gmina Suchowola, ale jej siedziba mieściła się w Potoczku. Według spisu z 1921 roku wieś liczyła 234 domy (2 niezamieszkałe) i 1438 mieszkańców, w tym 193 Ukraińców i 32 Żydów, natomiast kolonia liczyła 133 domy i 776 mieszkańców, w tym 35 Żydów (Skorowidz...., t. IV, s. 126). W 1929 roku Marta Zdziechowska posiadała tu 1308 ha ziemi. Wtedy we wsi notowano 3 wiatraki: M. Kozy, F. Trytka i J. Struzika (Ks. Adr. 1929, s. 597-598). Około 1930 roku wybudowano w Suchowoli murowaną szkołę (ZAiBwP, t. 48, s. 4).Podczas wojny obronnej w 1939 roku i okupacji hitlerowskiej wieś stalą się areną zaciętych walk, co doprowadziło do jej częściowego zniszczenia. We wrześniu 1939 roku walczyła tu Krakowska BK gen. Z. Piskorskiego, a po 22 września zgrupowanie kawalerii gen. W. Andersa (Nowogródzka, Wołyńska i Kombinowana BK) z Frontu Północnego, początkowo odnosząc pewne sukcesy, lecz po wycofaniu się głównych sił Andersa, reszta jego oddziałów została rozbita.
Podczas okupacji hitlerowskiej wieś była kilkakrotnie pacyfikowana. W nocy z 29 na 30 czerwca 1943 roku żołnierze i żandarmeria niemiecka otoczyli Suchowolę i zamordowali wówczas 8 osób. Wszystkich mężczyzn ze wsi wywieziono do obozu. W kilka dni później wysiedlono również kobiety, starców i dzieci, a wieś przejęli koloniści niemieccy. Zimą 1943/44 podczas ofensywy partyzanckiej, chronili się we wsi koloniści z innych wiosek, uciekając przed partyzantami. 31 stycznia 1944 roku oddziały AK E. Błaszczaka „Groma", P. Kuncewicza „Podkowy" i J. Turowskiego „Norberta'' udanie zaatakowały wzmocnioną przez kolonistów wieś i częściowo ją zniszczyły (W. Bondyra 1993, s. 107).
W 1968 roku wybuchł we wsi pożar, który pochłonął 21 budynków (M. Skiba 1996, s. 12).
Leksykon historyczny miejscowości dawnego województwa zamojskiego
Józef Niedźwiedź Wydanie pierwsze Zamość 2003
